Kişilik kuramları, kişilerin birbirinden farklı olan duygu, düşünce ve inanç gibi karmaşık özelliklerinin incelenmesi için oluşturulmuş kuramlardır. Kişilik bireyin tutumlarının, ilgilerinin, yeteneklerinin, dış görünüşünün, konuşma tarzının ve çevresine uyum şeklinin özelliklerini içeren tanımlamadır. Karmaşık bir süreç olduğundan, birbirinden farklı kişiliklere özel kuramlar geliştirilmiştir. Farklı uzmanlara göre kişilik kuramları içe dönük ve dışa dönük olarak, bebeklik ve çocukluk yıllarına göre, ego ve süper egoya göre değişik özelliklere sahiptir. Kişilik kuramları karmaşık davranışların kısa ve açık ifadesini sağlamaları açısından, bilgilerin anlamlı şekilde bütün haline getirilmesiyle, yeni bilgi ve görüşlerin oluşması ve araştırmaların teşvik edilmesine olanak sağlaması açısından önemlidir. İdeal bir kişilik kuramında kişiliğin ne olduğu, nasıl çalışıp oluştuğu, kişiliğin tanımlamasında ne gibi güdü, gereksinim, eğitim gibi şeylere başvurulduğu gibi açık ve anlaşılır kavramlar yer alır.




Kişilik kuramlarının özellikleri nelerdir?

• Kişilik kuramları psikoloji içinde başkaldırıcı özelliğe sahiptir. Kişilik kuramcıları o çağın yenilikçileri arasındadır.
• Kuramların genel yaklaşımı işlevsel özelliktedir. Bunlarda değinilen sorunlar organizmanın uyumunda etkili faktörlerin araştırılması, kişinin yaşamında ve ruh sağlığında etkili faktörlerin belirlenmesi, ölçümü ve değerlendirilmesiyle ilgilidir. Kişilik kuramcıları kişinin psikolojisiyle ilgili genel sorunları ve yanıtlarını araştırmışlardır.
• Kişilik kuramcıları insan davranışlarında güdülerin davranışları, istekleri ve gereksinimleri anlamada ve çözmede önemli bir role sahip olduğunu düşünmüşlerdir.
• Kişilik kuramcıları insanın doğal ortamında ve doğal davranışlarında ele alınmasını savunmuşlardır. Davranışların yaşamda birbiriyle bağlantılı şekilde geliştiğini söylemişlerdir.
• Davranışları farklı yönleriyle ele alma yerine, bütünü görerek, birleştirme yoluna gidilmiştir.

Kişilik kuramlarının durumu
Kuramlar genellikle kendi kuramcısının adıyla tanınırlar. Bu kuramcıların içinde en fazla bilinenler Freud, Adler, Sullivan, Horney, Lewin, Sheldon, Erikson, Cattell, Maslow 'dur. Kuramcılar bazen birbirine yakın görüşleri anlatan kavram ve ilkeleri savunan yaklaşımla anılır. Kişilik kuramlarının bazı açılardan yetersiz olmasına rağmen, yararlı olmadığı düşünülmemelidir. Bunlar araştırmacı için açık sonuçlar vermese de, davranışlar hakkında bazı sayıltıların belirlenmesinde ve araştırmayı teşvik etmekte etkilidir. Yani araştırmacıya yön verirler. Fikirlerin oluşmasında, kuşkunun uyanmasında, soru ve merakların doğmasında etkilidirler.

Kişilik kuramları örnekleri
Psikanalitik kuram
Freud tarafından geliştirilmiş olan kuram kişiliği üç farklı açıdan incelemektedir. Bunlar topografik, psikoseksüel ve yapısal gelişim kurallarıdır.

• Topografik kişilik kuramı (Bilinç sınıflandırması): Kişinin bilişsel etkinlikleriyle ilişkili olan kuram, davranışların bilinç altıyla ilişkili olduğunu vurgulamaktadır. Freud kişinin bilişsel etkinliklerinin bilince olan uzaklıklarını saptayıp, içeriklerin belirli bölgelerde olduğunu belirtir.
• Yapısal kişilik kuramı (Kişilik yapısı): Bu yapıda kişilik id, ego ve süper egodan oluşur. Kişilik bunlar arasında etkileşerek, davranışları yönlendirmektedir. Kişiliğin ilkel yönünü oluşturan id, her zaman haz ilkesi doğrultusunda hareket eder. İsteklerin mantık dışı olmasına rağmen, kişinin içsel dürtülerinin doyurulması gibi işlevi bulunur. Freud' a göre yaşamın başında id 'den oluşmuş ilkel yapı ayrışarak ego ve süper egoyu oluşturur. Ego gerçeklik ilkesine göre hareket eden, kısmen bilinçli kısımdır. Kişinin başını belaya sokmayan çözüm önerileri bulur. Süper ego kişide ahlaki yönü temsil eder. Ahlak kurallarına dayalı istek ve talepleri karşılar.
• Psiko seksüel gelişim kuramı: Doğumdan sonraki 1-1,5 yıllık süreci kapsayan oral dönemde kişi dış dünyayı ağız ve çevresinde olan organlarla algılar. Zevk alınan eylemler emme, çiğneme, ısırma gibi eylemlerdir. Anal dönem 2-3 yaşlarını kapsar. Bu dönemde kişi anüs ve çevresiyle doyum sağlar. 3-5 yaş arası fallik dönemi kapsar. Kişi cinsel organla zevk alır. 7-11 yaş arası gizil dönemdir. Burada daha önceden kazanılan özellikler pekiştirilmektedir. Çocuk bu dönemde sosyal ve entelektüel beceriler üzerine yoğunlaşır. Genç yetişkinlik dönemini kapsayan genital dönemde ilgi odağı aile dışından başkası olur.

Psikososyal gelişim kuramı
Erik Erikson tarafından geliştirilen kuram kişiliğin oluşturulmasında toplumsal etmenlerinde belirleyici olduğunu vurgulamıştır. Kurama göre insanın davranışlarını etkileyen güçler, biyolojik kökenli değildir. Kişi yaşamı boyunca 8 gelişim döneminden geçmektedir. Bu dönemlerde kişi başa çıkması gereken karmaşalarla yüzleşir.

• 1 yaşına kadar güvene karşı güvensizlik evresi
• 3 yaşına kadar bağımsızlığa karşı utanma ve şüphe duyma evresi
• 6 yaşına kadar başarıya karşı aşağılık duygusu evresi
• 18 yaşına kadar kazanmaya karşı rol karmaşası evresi
• 26 yaşına kadar dostluk kazanmaya karşı yalnız kalma evresi
• Orta yetişkinlik yıllarında üretkenliğe karşı duraklama evresi
• İleri yetişkinlikte benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk evresi

Bağlanma kuramı
John Bowlby bağlanmayla ilgili ilk araştırmaları yapmıştır. Kurama göre anne ve çocuk arasındaki güvenli bağlanma ilişkisi çocuğun sağlıklı psikolojik gelişimini sağlamaktadır. Güvensiz bağlanma şekilleri nevrotik kişiliğin gelişimine zemin hazırlamaktadır.
Kendilik psikolojisi kuramı
1970 yılında Heinz Kohut tarafından geliştirilen kuram, psikanalitik kuramdır. Burada ruhsal yapının öğesi benlik içindeki kendiliktir. Bunun gelişimi için, kendilik nesnesi olarak tanımlanan insanlara gereksinim vardır.
Hümanist yaklaşım (İnsancıl)
Bu çağdaş bir psikolojik akımdır. Ekol psikolojinin insan boyutuyla psikoloji teorisinin insan bağlamıyla ilgilidir. Bunu savunanlar davranışçı ve psikanalitik yaklaşımlarla çözüm sunmuşlardır. İnsanı farklı ekollerle ele alırlar. Yaşamı kendisi için yaşanabilir ve anlamlı hale getirmek insanın görevidir. İnsan ölümlü olduğundan, yaşamı tekrar etmez. Bu düşünceye göre kişi kendini güçlü bir kişilik haline getirecek becerilerle ve kaynaklarla doğmaktadır. Bunları doğru alanlara yönlendirmek, bu ekolün temel amaçları arasında yer alır.